دانشگاه یاسوج

استفاده از سموم شیمیایی برای مبارزه با نماتدهای انگل گیاهی، علاوه بر صرف هزینه زیاد، می‌تواند باعث باقی‌ماندن آن‌ها در محصول، از بین رفتن دشمنان طبیعی نماتدها و آلودگی محیط زیست شود. بر اساس پژوهش‌های انجام شده روغن، عصاره و پودر مغز بذر و کنجاله چریش، عصاره و پودر بذر کامل زیتون تلخ، عصاره و پودر قسمت‌های هوایی بومادران باعث مرگ لاروهای سن دوم نماتد مولد غده ریشه گیاهان Meloidogyne incognita می‌شوند. تاثیر این مواد گیاهی بر مرگ و میر این نماتد در مقایسه با شاهد بیمار، از نظر آماری و در سطح 1 درصد اختلاف معنی‌دار دارند. با کاربرد این مواد گیاهی می‌توان مصرف سموم شیمیایی و خطرات استفاده از آن‌ها، را کاهش داد.

موز یکی از میوه‌های مهم مناطق گرم و مرطوب است، که در زیر پوشش پلاستیک در استان‌های مازندران و گلستان پرورش داده می‌شود. از این استان‌ها بیماری لکه برگی و نکروز باکتریایی موز گزارش شده است. نشانه‌های این بیماری لکه‌های نکروزه روی برگ‌های مرکزی و جوان درخت است، که با گسترش آن‌ها و پوسیدگی کامل برگ‌های آلوده، رشد و تولید محصول گیاه متوقف می‌شوند. عامل بیماری باکتری Xanthomonas campestris pv. musacearum ، با کلنی‌ زرد لعاب‌دار، گرم منفی، غیرفلورسانت، اکسیداز منفی و کاتالاز مثبت است. بیماری-زایی باکتری با مایه‌زنی آن روی برگ‌های موز قابل اثبات است. نشانه‌های کامل بیماری، روش‌های نمونه‌برداری، جداسازی و اثبات بیماری‌زایی باکتری و مدیریت بیماری شرح داده شده‌اند.

 در دهه‌های اخیر، با افزایش جمعیت دنیا، تقاضای روز‌افزون مواد غذایی و اهمیت حفظ سلامت محیط زیست باعث گردیده تا محققین به استفاده از ریزجانداران برای افزایش میزان محصول در واحد سطح بیش از گذشته توجه نمایند. برخی گونه‌های Trichoderma به عنوان محرک رشد گیاهان شناخته شده‌اند. گونه‌های Trichoderma با استقرار و هاگ‌زایی فراوان در محیط خاک و به ویژه اطراف ریشه اغلب گیاهان زراعی، سبزی، صیفی و زینتی نه تنها باعث کاهش عوامل بیماری‌زا در خاک می‌شوند، بلکه با مکانیسم‌های بیوشیمیایی باعث تحریک به رشد اندام‌های زیرزمینی یا هوایی این گیاهان می‌گردند. با توجه به این‌که گونه‌های متعدد Trichoderma در سال‌های اخیر از خاک‌های داخل کشور جداسازی و معرفی شده‌اند، اهمیت انجام پژوهش‌های بیشتر در مورد اثر آن‌ها در افزایش رشد گیاهان بیش از گذشته نمایان می‌شود.

اهمیت حفاظت از گیاهان، هم‌زمان با نیاز به افزایش تولید محصولات کشاورزی با کیفیت مناسب، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. جستجو برای یافتن ریزجانداران مناسب و کاربردی برای مبارزه زیستی، مطالعه روی نحوه‏ عمل و شرایط بهینه استفاده از آن‏ها، برای مدیریت موفق بیماری‌های گیاهی ضروری است. یکی از این ریزجانداران، شبه‌قارچ Pythium oligandrum است، که قادر به زندگی پوده‌رستی در خاک می‌باشد و دارای خاصیت تعارضی و فراانگلی روی تعدادی از بیمارگرهای خاک‌زاد است. این شبه قارچ روی 12 گونه از گیاهان زراعی، متعلق به شش تیره بیماری‌زا نیست و تنها در سطح ریشه‏ آن‌ها حضور دارد. آن که برای مبارزه با طیف وسیعی از بیمارگرهای گیاهان زراعی استفاده شده، اثر معنی‌داری روی تحریک رشد گیاهان نیز دارد و در نتیجه می‌تواند سبب افزایش محصول نیز ‌گردد

خیار در بعضی مناطق مرطوب کشور برای مبارزه با بیماری سفیدک‌کرکی با قارچ‌کش مانکوزب سم‌پاشی و پس از گذشت مدت زمان کوتاهی برداشت می‌شود. بنابراین تعیین میزان باقی‌مانده این قارچ‌کش در میوه خیار، از نظر حفظ سلامت مصرف‌کنندگان اهمیت دارد. مقدار باقی‌مانده این قارچ‌کش در نمونه‌های میوه خیار که به طور تصادفی جمع‌آوری می‌شوند، تعیین می‌گردد. از هر نمونه 100 گرم وزن و در دستگاه سوکسله با حلال ان- هگزان، عصاره آن استخراج می‌شود. میزان جذب نور با طول موج 280 نانومتر این عصاره در دستگاه اسپکتروفتومتر اندازه-گیری و در نمودار خطی، نشان دهنده رابطه بین میزان جذب نور توسط یک عصاره با رقت ماده موثره این قارچ‌کش موجود در آن، قرار داده می‌شود و مقدار باقی‌مانده قارچ‌کش مانکوزب در عصاره هر نمونه تعیین می‌شود. بیشینه باقی-مانده مجاز این قارچ‌کش 2 میلی‌گرم در هر کیلوگرم میوه خیار است.

 فلفل‌دلمه‌ای، یکی از گیاهانی است که با توجه به ارزش غذایی و میزان مصرف آن، اخیراً کشت آن در استان اصفهان گسترش یافته است. در طی بازدید مزارع و گلخانه‌های تحت کشت این گیاه در این استان، بوته‌های بیمار نمونه‌برداری و در کیسه‌های پلاستیکی تمیز جمع‌آوری و به آزمایشگاه انتقال داده شدند. بررسی نشانه‌های بیماری‌ها، جداسازی، خالص‌سازی و خصوصیات ریخت‌شناسی بیمارگرها نشان داد که 5 بیماری سفیدک‌کرکی، سفیدک‌پودری، پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه، سوختگی آلترناریایی و کپک خاکستری، که عوامل آن‌ها : Peronospora tabacina ،Levielulla taurica ، Sclerotinia sclerotiorum ، Alternaria alternata و Botrytis cinerea هستند، روی اندام‌های هوایی فلفل‌دلمه‌ای در این استان شایع می‌باشند. روش‌های نمونه‌برداری، جداسازی و خالص‌سازی بیمارگرها، نشانه‌های بیماری‌ها و خصوصیات ریخت‌شناسی عوامل آن‌ها شرح داده شده است.

سوختگی زودهنگام از بیماری‌های مهم گوجه‌فرنگی در دنیا است که کشاورزان برای مبارزه با آن مجبور به سمپاشی-های مکرر می‌شوند. یکی از راه‌های کاهش مصرف سموم، هزینه‌های تولید و خطر آلودگی محیط زیست، سمپاشی بر اساس پیش‌بینی سامانه پیش‌آگاهی تام‌کست است، که در آن بر اساس مدت زمان مرطوب بودن سطح برگ‌ها و دما در طی دوره رشد گوجه‌فرنگی در هر منطقه، شدت بیماری پیش‌بینی و زمان مناسب سمپاشی تعیین می‌شود . استفاده از این سامانه در بعضی کشورها مصرف سموم روی گوجه‌فرنگی را به نحو قابل توجهی کاهش داده است. این سامانه زمان سمپاشی را به نحوی پیش‌بینی می‌کند که سمپاشی در زمان مورد نیاز و با تاثیر حداکثر انجام شود. با استفاده از این روش پیش‌آگاهی در ایران می‌توان ضمن کاهش مصرف سموم روی این میوه که معمولاً به صورت تازه مصرف می‌شود، کارآیی سموم مصرفی و میزان محصول را نیز افزایش داد.

صدروی، م. 1391. کاربرد مهندسی ژنتیک در ایجاد گیاهان مقاوم به بیماری‌ها. دانش بیماری‌شناسی گیاهی 1(2): 9-1

دانش مهندسی ژنتیک از حدود 160 سال پیش با کشف قوانین وراثت صفات زیستی، آغاز گردیده و در آن روش‌های جداسازی و خالص‌سازی DNA از سلول، همانند‌سازی و تکثیر قطعه‌های آن با واکنش زنجیره‌ای پلیمراز، شناسایی و خالص نمودن ژن‌های مطلوب و انتقال آن‌ها به درون سلول گیاهان به طور غیر مستقیم با استفاده از باکتری Agrobacterium tumefaciens و یا به طور مستقیم با تفنگ ژنی و تولید گیاه کامل تراریخته از سلول تراریخته با کشت بافت، در طی 4 دهه اخیر ابداع و کامل گردیده‌اند. با استفاده از این فنآوری امکان انتقال ژن‌های مطلوب، بدون همراهی با هیچ ژن نامطلوبی به گیاهان میسر شده است و گیاهان تراریخته مقاوم به بیماری‌های قارچی، باکتریایی، ویروسی، نماتدها و تنش‌های محیطی تولید شده‌اند. مهندسی ژنتیک امیدی برای مدیریت بهتر بیماری‌های گیاهان و افزایش تولید محصولات کشاورزی برای تامین نیازهای غذایی جمعیت روزافزون انسان، به‌وجود آورده است.

بیماری گموز مرکبات باعث شکاف در پوست طوقه همراه با ترشح صمغ ، پوسیدگی طوقه و ریشه، خشکیدگی سرشاخه‌ها و زوال نهال‌ها و درختان می‌شود. این بیماری که قبلا در ایران از استان‌های خوزستان و فارس گزارش شده، در مناطق مله‌برفی، بیدستان، پشت کوه، تل مویزی، بیدزرد، چهار‌بیشه علیا و چهار‌بیشه سفلی از توابع شهرستان گچساران و چشمه‌بلقیس، ده‌برجی، اسپر و مارین از توابع شهرستان کهگیلویه در استان کهگیلویه‌و بویراحمد شیوع یافته است. بیشترین آلودگی به‌ترتیب روی لیموترش، لیموشیرین، لیمو‌خارکی و پرتقال دیده شده است. عامل بیماری Phytophthora nicotianae تشخیص داده شده است. این بیماری که به دلیل کاشت نهال‌های بیمار، شیوه نادرست کاشت نهال‌ها، حساسیت پایه، روش‌ نامناسب آبیاری در این استان شیوع یافته را می-توان با کاشت نهال پیوند شده روی پایه نارنج سالم و گواهی شده، اصلاح شیوه‌های کاشت و آبیاری، مبارزه شیمیایی و مبارزه زیستی با استفاده از قارچ‌ها و باکتری‌های متعارض مدیریت نمود.

مویدی،گ. و مستوفی‌زاده قلم‌فرسا، ر. 1391. معرفی روش‌های جداسازی و شناسایی هشت شبه گونه Trichoderma. دانش ‌بیماری‌شناسی ‌گیاهی 1(2) : 39-31. 

شبه‌گونه‌های Trichoderma از مهم‌ترین ‌قارچ‌های خاک‌زی متعارض قارچ‌های بیمارگر گیاهان می‌باشند، که در القای مقاومت در گیاهان زراعی نیز نقش دارند، بنابراین جداسازی و شناسایی آن‌ها می‌تواند کمک زیادی به استفاده از آن‌ها در مبارزه زیستی با بیمارگرها ‌نماید. این قارچ‌ها را می‌توان با روش رقیق‌سازی سوسپانسیون خاک و کشت روی محیط‌های داوه، پپتون‌ رزبنگال و یا سیب‌زمینی/دکستروز/آگار تعدیل شده، جداسازی کرد. شناسایی آن‌ها نیز بر اساس ویژگی‌های پرگنه‌ها، خصوصیات ریخت‌شناسی کنیدیوم‌برها، فیالیدها و کنیدیوم‌ها صورت می-گیرد. هشتادو پنج جدایه‌ی Trichoderma از 25 نمونه‌ی خاک، 8 منطقه‌ی چغندرکاری استان فارس به این روش جدا و خالص‌سازی شدند. با مطالعه صفات آن‌ها، 8 شبه‌گونه‌ی Trichoderma ،به اسامی T. asperellum، T. atroviride، T. brevicompactum، T. harzianum، T. longibrachiatum، T. spirale،T. tomentosum وT. virens ، شناسایی شدند. روش‌های جداسازی، شناسایی و خصوصیات ریخت‌شناسی این قارچ‌ها شرح داده شده است.

 بیماری پوسیدگی فوزاریومی بلال یکی از مهم‌ترین بیماری‌های ذرت در ایران است. این بیماری توسط قارچ moniliforme Fusarium به وجود می‌آید. نشانه‌های آن لکه‌های صورتی تا قرمز رنگ روی بلال و سرانجام پوسیدگی کامل آن و افت کمی و کیفی محصول است. مناسب‌ترین روش مدیریت بیماری شناسایی و کشت هیبریدهای مقاوم یا نیمه‌مقاوم است. واکنش هیبریدها به بیماری با مایه‌زنی بلال با سوسپانسیون کنیدیوم‌های قارچ به روش سوراخ‌کردن در مزرعه، بر اساس شدت بیماری، تعیین می‌گردد. بر اساس تحقیق انجام شده در ایران از بین 12 هیبرید تحت کاشت، 2 هیبرید K3493/1 × K18 و KLM 77029/8-1-2-3-2-3 × MO17 مقاوم و 9 هیبرید نیمه مقاوم هستند. با ترویج کشت این هیبریدها، می‌توان به مدیریت بیماری و افزایش کمی و کیفی محصول ذرت امید داشت.

پوسیدگی طوقه و ریشه یک بیماری مهم در باغ‌های هلو استان کهگیلویه و بویراحمد است. نشانه‌های آن پژمردگی، ضعف عمومی، کم شدن شاخ و برگ‌ها و گاهی خشکیدگی ناگهانی درخت است. برای جداسازی بیمارگر، از محیط کشت عصاره بلغورذرت/ آگار همراه با آنتی‌بیوتیک‌های دلواسید، آمپی‌سیلین و ریفامپیسین استفاده می‌شود. عامل بیماری Phytophthora cactorum است. برای اثبات بیماری‌زایی آن از 2 روش مایه‌زنی شاخه متصل به درخت و یا آلوده کردن خاک اطراف ریشه و طوقه نهال استفاده می‌شود. مایه‌زنی ریشه و طوقه گیاهچه‌ها و نهال‌های 6 رقم هلو با این بیمارگر، نشان داده که رقم تلخه مقاوم، ، ارقام آلبرتا، ردهون و هلوی‌قرمز مشهد نیمه‌حساس و ارقام انجیری و جی‌اچ‌هیل حساس به بیماری هستند

باکتری‌های مولد پوسیدگی نرم، گونه‌های Pectobacterium و Dickeya ، از بیمارگرهای مهم گیاهان هستند، که انتشار جهانی دارند. دامنه میزبانی این باکتری‌ها بسیار وسیع بوده و موجب لهیدگی بافت‌های گیاهی می-گردند. بیماری‌های ناشی از این باکتری‌ها به شکل پوسیدگی نرم، ساقه سیاه، لهیدگی پیاز گل‌ها و لکه‌برگی در ایران از ذرت، برنج، کانولا، چغندرقند، سیب‌زمینی، موز، خرما، هویج، کلم، پیاز، شلغم ، فلفل، فیلودندرون، پاندانوس، دیفن‌باخیا، سیکلامن، زنبق، آگلونما، دراسنا، گلایول، فیکوس، کاکتوس زینتی و گل‌جالیز گزارش شده‌اند. برخی از ارقام گیاهان زراعی کشور نظیر ذرت، سیب‌زمینی و چغندرقند نسبت به این باکتری‌‌ها متحمل شناخته شده‌اند.

سفیدک‌های پودری از قارچ‌های انگل‌های اجباری مهم گیاهان هستند، که با به وجود آمدن پوشش سفیدرنگ روی قسمت‌های هوایی آن‌ها باعث زردی، خشکی و کاهش کمی و کیفی محصول گیاهان زراعی، درختان میوه، جالیز و زینتی می‌شوند. از بین روش‌های مبارزه با این بیمارگرها تنها امکان استفاده از قارچ‌کش‌ها بعد از بروز آن‌ها وجود دارد، ولی به دلیل خطرات زیست محیطی استفاده از سموم شیمیایی، امکان باقیماندن آن‌ها در محصول و گزارش مقاومت به قارچ‌کش‌ها در بعضی از سفیدک‌های پودری، مبارزه زیستی با این بیمارگرها مورد توجه قرار گرفته است. قارچ‌های Ampelomyces quisqualis، Pseudozyma flocculosa و Lecanicillium longisporum، باکتری Bacillus subtilis ، کنه Tydeus lambi و کفشدوزک 20 نقطه‌ای Psyllobora vigintimaculata به طرز موثری در مبارزه با سفیدک‌های پودری خیار، کدو، گوجه‌فرنگی، فلفل، انگور و رز استفاده شده‌اند و تعدادی از آن‌ها به شکل تجارتی به بازار نیز عرضه شده‌اند.

گیاهان با دامنه‌ای از سازوکارهای مولکولی‌- ‌بیوشیمیایی ذاتی یا القایی، استراتژی‌هایی را برای سازگاری به تغییرات محیطی ایجاد کرده‌اند. پاسخ مناسب گیاه، از طریق دریافت پیام خارج سلولی و انتقال آن به درون سلول‌های گیاهی ظهور می‌یابد. اتیلن به عنوان هورمونی شناسایی شده است که واکنش‌های گیاهی را تحت شرایط محدودکننده رشدی کنترل می‌کند. تولید اتیلن در واکنش به تنش‌های زیستی مثل آلوده شدن گیاه با بیمارگرها یا حمله گیاه‌خواران افزایش می‌یابد. اکثر ژن‌های مقاومت توسط مسیر پیام‌رسانی اتیلن القا می‌شوند. مسیر بیوسنتز اتیلن از اسید‌آمینه متیونین به‌خوبی شناخته شده است و اتیلن تولیدی باعث فعال شدن ژن‌های مقاومت و بروز واکنش‌های دفاعی گیاهان می‌شود. ژن‌های موثر در پیام‌رسانی اتیلن در برنج و نیز ژن‌های مقاومت که با تیمار اتیلن افزایش بیان نشان می‌دهند، معرفی شده‌اند

 امروزه با توجه به نیاز به بهبود کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی، مسئله حفاظت از گیاهان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. یکی از راه‌های رسیدن به مدیریت موفقیت‌آمیز بیماری‌های گیاهی یافتن راهی برای شناسایی و ردیابی دقیق بیمارگر‌های گیاهی است. از روش‌هایی که در تشخیص بیماگر‌های گیاهی به کار می‌رود، واکاوی ترکیبات آلی فرّار منتشر شده از گیاهان بیمار است. در این روش باید به اختصاصی بودن ترکیبات آلی فرار منتشر شده، عوامل مؤثر بر شناسایی بیماری از طریق این ترکیبات و روش‌های مؤثر بر تعادل این ترکیبات توجه نمود. به این منظور ابتدا این ترکیبات باید جمع‌آوری شده، سپس واکاوی شوند. مناسب‌ترین روش برای واکاوی این ترکیبات در محصولات کشاورزی نمونه‌برداری پویا به همراه انجام کروماتوگرافی گازی و استفاده از ردیاب مناسب است. اگرچه به دلیل هزینه زیاد تجهیزات، استفاده از این روش در کشاورزی دشوار است، اما با استفاده از روش‌ها و برآورد‌های آماری می‌توان این هزینه را کاهش داد.

فنآوری ریزآرایه‌های دی‌اِن‌اِی، روشی برای اندازه‌گیری بیان ژن‌ها در مقیاس بزرگ است که بر پایه‌ بررسی دورگ‌سازی بین توالی‌های کاوشگر و هدف استوار شده است. همچنین از این فنآوری می‌توان برای شناسایی موجودات مختلف نیز استفاده کرد. در ریزآرایه‌های دی‌اِن‌اِی مجموعه‌ای از کاوشگرها به صورت نقاط ریز میکروسکوپی به یک سطح جامد متصل می‌شوند، پس از انجام دورگ‌سازی بین توالی‌های کاوشگر و هدف، میزان دورگ‌سازی با استفاده از روش‌های مختلفی مانند اندازه‌گیری میزان تابش رنگ‌های فلورسان مشخص می‌شود. بخش‌های مختلف یک آزمایشِ مبتنی بر فنآوری ریزآرایه‌های دی‌اِن‌اِی شامل ساخت تراشه‌ دی‌اِن‌اِی، آماده کردن توالی هدف، انجام دورگ‌سازی، جمع‌آوری و واکاوی داده‌ها است. فنآوری ریزآرایه‌های دی‌اِن‌اِی درزمینه‌های مختلف بیماری‌شناسی گیاهی، از جمله تشخیص گونه‌های قارچ‌ها، باکتری‌ها، نماتدها و ویروس‌ها و بررسی برهم‌کنش گیاه- بیمارگر کاربرد دارد.

 اغلب نماتدها آزادزی هستند. آن‌ها در دریاها، آب‌های شیرین و خاک‌ زندگی و از باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر نماتدها تغذیه می‌کنند. بعضی شکارچی و عده‌ای انگل گیاهان و جانوران هستند. از بین نماتدهای انگل جانوری، برخی با حشرات در ارتباط هستند. نوع ارتباط نماتد با حشره در گروه‌های مختلف متفاوت است. نماتدهای مفیدی که موجب ایجاد بیماری در حشره می‌شوند، اصطلاحاٌ بیمارگر حشرات نام دارند که توانایی کشتن حشرات را دارند. ثابت شده نماتدهای بیمارگر از جنس‌های Stein‌ernema و Heterorhabditis موثرترین عوامل مهارزیستی حشرات هستند. لاروهای این نماتدها قادرند در خاک زندگی کرده، حشره میزبان را بیابند و به درون بدن آن نفوذ کنند. در این مقاله انواع رابطه موجود بین نماتدها و حشرات، با تاکید بر نماتدهای بیمارگر حشرات بیان شده است.

در سلسله قارچ‌ها، تولید مثل جنسی با ژن‌گاه خاصی تحت عنوان ژن‌گاه تیپ آمیزشی تنظیم می‌شود. این ژن‌گاه از نظر ساختاری غیرمعمول است، زیرا 2 فرم متناوب (آلل) با توالی کاملا غیر مشابه را شامل می‌شود که فاکتورهای نسخه‌برداری متفاوت را رمزگذاری می‌کنند، اما در عین حال یک موقعیت کروموزومی را اشغال می‌کنند. این مشخصه ژنومی مهم به صورت گسترده در بزرگترین شاخه قارچ‌ها، Ascomycota که بسیاری از قارچ‌های بیمارگر گیاهی را شامل می‌شود، مطالعه شده است. در مقاله حاضر سعی براین است تا جنبه‌های مختلف ژن‌های تیپ آمیزشی مورد بررسی قرار گرفته و ساختار این ژن‌ها در این شاخه بحث شود. آشنایی با این مقوله می‌تواند کمک شایانی به افزایش دانش ما از پتانسیل تشکیل چرخه تولید مثل جنسی در قارچ‌های بیمارگر گیاهی و بدنبال آن تنوع ژنتیکی در جمعیت‌های قارچی داشته باشد. کسب دانش لازم در زمینه تولید مثل جنسی و تنوع ژنتیکی قارچ‌های بیمارگر گیاهی از جنبه‌های مختلف در مدیریت بیماری‌های گیاهی مفید است.

 مدیریت عوامل بیماری‌زای خاک‌زاد گوجه‌فرنگی با هدف کاهش مصرف سموم شیمیایی و تولید محصول سالم، ارائه راهکار مناسبی را می‌طلبد. استفاده از روش پیوند به‌عنوان یکی از کارآمدترین روش‌های مدیریتی در جهت دستیابی به این هدف می‌باشد و می‌تواند راهکار مناسبی برای حذف و یا کاهش مصرف سموم آلاینده که اثرات زیست محیطی نامطلوبی را به دنبال دارد، محسوب گردد. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، در این روش با بهره‌گیری از پایه‌های مقاوم بذری و پیوند رقم زراعی روی این پایه‌ها، علاوه بر دستیابی به محصول بیشتر با کیفیت مطلوب و رشد بهینه گیاه، می‌توان خسارت بیماری‌ها را بدون مصرف سموم و یا با مصرف کمتر سم مدیریت نمود.